Evenals tardieve dyskinesie ontstaat tardieve dystonie na langdurig gebruik van antipsychotica (of andere dopamine receptor antagonisten). Beide worden vaak gemist of verkeerd gediagnostiseerd. Hoe vaak tardieve dystonie voorkomt is minder goed bekend maar bij deze populatie zijn percentages rond de 10% beschreven, als ook de lichtere gevallen meegeteld worden. Lichtere gevallen herstellen nogal eens vanzelf maar ernstige vormen kunnen zonder behandeling vaak persisteren.
Mogelijk dat tardieve dystonie vaak ontstaat na een relatief korte periode van antipsychoticagebruik. Ongeveer eenvijfde van de serie gevalsbeschrijvingen (N=67) ontstond in het eerste jaar en de helft in de eerste vijf jaar van de behandeling met antipsychotica11. Tardieve dystonie kan in elk lichaamsgebied voorkomen. Een aantal voorbeelden zijn: draaiing van de nek in alle richtingen (torti, retro, latero of ante‑collis), blefarospasmen, oromandibulaire, laryngeale, arm, romp, en been dystonie.
Tardieve dystonie komt vooral voor in het hoofd/hals gebied, maar ook de armen/handen zijn regelmatig aangedaan.
Tardieve dystonie begint vaak sluipend. In ongeveer driekwart van de gevallen breidt de dystonie zich uit tot meerdere spiergebieden maar zelden naar een gegeneraliseerde vorm.
Er is mogelijk een relatie tussen de leeftijd waarop de dystonie ontstaat en de uiteindelijke ernst; patiënten met gegeneraliseerde dystonie waren jonger dan patiënten met een focale (een spiergebied) dystonie.
Een bijzonder fenomeen bij tardieve dystonie zijn de zogenaamde ‘sensory tricks’ (zie video). Dit zijn tactiele of proprioceptieve stimuli welke de ernst of de subjectieve last van de dystonie vermindert; bijvoorbeeld de pijn die een torticollis veroorzaakt wordt verminderd doordat de patiënt zijn kin aanraakt, of de blefarospasme verdwijnt als de patiënt zijn wenkbrauw streelt, of de torticollis vermindert door de arm te bewegen12.
Vermoeidheid of stress kan een dystonie verergeren terwijl ontspanning, hypnose en slaap de dystonie kan verminderen. Soms is bij het wakker worden de dystonie geheel verdwenen maar komt na enkele uren weer terug. Niet zelden veroorzaakt tardieve dystonie pijn.
Literatuur
Sienaert P, van Harten P, Rhebergen D. The psychopharmacology of catatonia, neuroleptic malignant syndrome, akathisia, tardive dyskinesia, and dystonia. Handb Clin Neurol 2019; 165: 415-28.
Mentzel CL, Tenback DE, Tijssen MA, Visser-Vandewalle VE, van Harten PN. Efficacy and safety of deep brain stimulation in patients with medication-induced tardive dyskinesia and/or dystonia: a systematic review. J Clin Psychiatry 2012; 73(11): 1434-8.
Shalash AS, Abushouk AI, Elsherbeny MY, Elrassas H, Kamel T. Refractory Open Jaw Oromandibular Tardive Dystonia with a Sensory Trick, Treated with Botulinum Toxin: A Case Report. Neurol India 2019; 67(4): 1110-1.
van Harten PN, Matroos GE, Van Os J. The course of tardive dystonia in Afro Caribbean patients, a population-based study: the Curacao extrapyramidal syndromes study: VII. Schizophr Res 2008; 98(1-3): 79-83.
van Harten PN, Hoek AW, Matroos GE, van Os J. The incidence of tardive dystonia and tardive dyskinesia in patients on long-term antipsychotic treatment. Schizophrenia Research 2004; 67(1 Suppl): 185.
Filmpjes
Tardieve dystonie met commentaar
Voorbeeld van een sensory trick bij dystonie van de nek
Spasmodische dysfonie wat ook kan voorkomen als vorm van tardieve dystonie. Let op de geknepen stem. Soms gaat zingen wel redelijk goed, zoals ook bij deze patiënte. Spasmodische afonie geeft een fluisterstem